درروشنای رمضان (۱۹)

دینــامیـزم قــرآن

نخستین ویژگی اسلام مجاهدین، اعتقاد به پویایی و دینامیزم قرآن و اسلام است.
اسلام، یک شریعت خشک و منجمد نیست.
درمتون فارسی، دینامیزم را «پویائی» ترجمه می‌کنند که منظور از آن: ”ظرفیت «تحول‌یابندگی و تغییر درون‌جوش» پدیده“ است. تحولی که در جریان آن، پدیده، خود را با تغییر و تحول محیط و شرایط خارجی همگام و منطبق می‌کند و به‌این‌ترتیب موجودیت خود را حفظ و تضمین می‌نماید. اما پویایی و دینامیزم قرآن به‌واسطه نهادهایی به‌نام «محکم و متشابه» و «اجتهاد» و «ناسخ و منسوخ» تأمین و تضمین می‌گردد.
محکمات، آیاتی هستند که دیدگاهها ونظرگاههای اساسی اسلام یعنی اصول دین ( «توحید»، «نبوت» و «معاد» ) را تبیین می‌کنند.
محکم به‌معنی ”متقن“ ، ”قطعی“ ، ”پابرجا“ و ”استوار“ است. قوانینی که با تغییر شرایط و گذشت زمان به‌طور نسبی تغییری نمی‌کنند.
محکمات ۹۰% آیات قرآن‌را تشکیل می‌دهند.
احکام «متشابه» حکمهایی هستند که باید با شرایط منطبق بشوند. یعنی که کاربرد تاکتیکی دارند، تضادهای اجتماعی شرایط خاصی را حل می‌کنند. در لغت به‌معنی ”پوشیده“ ، ”غیرمحکم“ یا ”آنچه که دارای دو معنی است“ آمده است.
از امام رضا (ع) نقل شده است که ” برای فهم متشابهات باید که به محکم آن مراجعه کرد“ . یعنی این‌که نمی‌توان احکام را شناخت بدون این‌که آن‌را با اصول ثابت، یا همان «محکمات» مطابقت داد. به‌عبارت دیگر باید دید که در چه شرایط تاریخی نازل شده و رهنمود حل چه تضادی را می‌دهد.
برای مثال، قرآن در شرایطی نازل شد که هنوز مناسبات سیاه برده‌داری بر جهان آن‌روز حاکم بود. در آن شرایط هیچ حقوقی برای انسانها به‌رسمیت شناخته نمی‌شد. در جزیرهالعرب، زنان حتی حق حیات هم نداشتند. در چنین شرایطی اسلام تصریح می‌کند که زن می‌تواند نصف مرد ارث ببرد و یا شهادت دو زن، معادل یک مرد پذیرفته می‌شود! یعنی به‌رسمیت‌شناختن حق استقلال اقتصادی و هویت مستقل اجتماعی برای زنان. امری که باتوجه به شرایط آن‌روزگار یک تحول بسیار مهم محسوب می‌شده است. اما باید با گذشت زمان و رشد آگاهیها و تحولات تاریخی، این امر نیز متحول و منطبق شود. برای درک اهمیت قائل‌شدن آن میزان استقلال برای زن، باید توجه داشت که در اروپا تا نیمه قرن بیستم، زنان از حقوق مستقل اقتصادی محروم بودند!
لذا به‌خوبی روشن می‌شود که این احکام، سمت‌گیری مشخصی را دنبال می‌کنند. اما این سمت‌گیری می‌بایستی که گام‌به‌گام و در هرمرحله معین از رشد قوای مولده و تکامل اجتماعی صورت گیرد. این‌جاست که مفهوم «محکم و متشابه» در اسلام روشن می‌شود، زیرا قرآن، کتاب همه دورانهای تاریخ است.
خود قرآن در این باره می‌گوید:
”کتاباً مّتشابهاً مّثانی“
کتابی که دارای قدرت انطباق و انعطاف با شرایط مختلف زمانی است. کتابی که متعلق به همه دورانها است و دچار کهولت نمی‌شود.