صمد بهرنگی دوم تیرماه ۱۳۱۸در آذربایجان در یکی از محلات فقیرنشین در محله چرنداب در جنوب بافت قدیمی تبریز، در خانواده‌ای تهیدست چشم به جهان گشود. پدر او عزت و مادرش سارا نام داشت. فشار زندگی پدرش را وادار ساخت برای پیدا کردن کار همراه با فوج بیکارانی که راهی قفقاز و باکو بودند، عازم قفقاز شود، اما هرگز بازنگشت.
صمد بهرنگی پس از تحصیلات ابتدایی و دبیرستان در مهر ۱۳۳۴به دانشسرای مقدماتی پسران تبریز رفت و در خرداد ۱۳۳۶ از آنجا فارغ‌التحصیل شد. او پس از فراغت از تحصیل در دانش‌سرا گفته بود: «از دانش‌سرا که درآمدم و به روستا رفتم یک‌باره دریافتم که تمام تعلیمات مربیان دانش سرا کشک بوده و همه‌اش را به باد فراموشی سپردم و فهمیدم که باید خودم برای خودم فوت و فن معلمی را پیدا کنم و چنین نیز کردم».
صمد بهرنگی از مهر همان سال و در حالی‌که تنها ۱۸سال داشت، آموزگار شد. او در آذرشهر، ممقان، قاضی‌جهان، گوگان، و آخی‌جهان در استان آذربایجان شرقی -که آن زمان روستا بودند- تدریس کرد.
انتشار اولین کتاب صمد
در سال ۱۳۳۹ بهرنگی در ۲۱سالگی اولین داستان منتشر شده‌اش به نام «عادت» را نوشت. یک سال بعد داستان «تلخون» را که برگرفته از داستان‌های آذربایجان بود، با نام مستعار «ص. قارانقوش» در کتاب هفته منتشر کرد.
در سال ۱۳۴۱ صمد بهرنگی به جرم بیان سخنان سیاسی در میان سایر معلمان، اخراج و به دبستان انتقال یافت. یک سال بعد و در پی افزایش فعالیت‌های فرهنگی، با پاپوش رئیس وقت فرهنگ آذربایجان کار صمد بهرنگی به دادگاه کشیده شد.
سال ۱۳۴۳ صمد بهرنگی به‌دلیل چاپ کتاب «پاره‌پاره» توسط ساواک شاه تحت تعقیب قرار گرفت. دادستانی عادی ۱۰۵ ارتش یکم تبریز نیز به همین جرم برای وی کیفرخواست صادر کرد. در ادامه به‌مدت ۶ماه حکم تعلیق از خدمت به او ابلاغ شد. این حکم در آبان همان سال لغو شد و صمد به کلاس درس بازگشت. سال‌های میانی دهه ۴۰ مصادف بود با شرکت او در اعتصابات دانشجویی. در این سال‌ها چندین تن از دوستان و نزدیکان صمد توسط ساواک دستگیر و یا اعدام شدند.
ماهی سیاه کوچولو ماندگارترین اثر صمد
عمر مؤثر آثار و افکار صمد بهرنگی بسی فراتر از عمر کوتاه اوست. کتاب «ماهی سیاه کوچولو» بیش از هر کتاب صمد بهرنگی شهرت پیدا کرد.
ماهی سیاه کوچولو، بهترین اثر صمد بهرنگی است. او این داستان را در زمستان سال ۱۳۴۶ نوشت. قصه ماهی سیاه کوچولو در مورد ماهی کوچکی است که به عشق دیدن دریا خطر می‌کند و سفری دور و دراز را با تجربه‌های متفاوت برای رسیدن به دریا، آغاز می‌کند. ماهی سیاه کوچولو در راه رسیدن به هدف خود با شجاعت و فداکاری، ارزش فدا برای هدفی والا را، نمادینه می‌کند.
داستان ماهی سیاه کوچولو در ایران به‌عنوان داستانی علیه حاکمیت معرفی شد. بسیاری ماهی سیاه کوچولو را نماد نسل جوان انقلابی و روشنفکر زمان خود می‌دانستند. زبان نمادین قصه الهام‌بخش بسیاری از نویسندگان و شاعران مختلف در ایران شد و اشعار و متون بسیاری در وصف آن سروده شد. صمد بهرنگی علاوه بر «ماهی سیاه کوچولو» داستان‌های ارزنده دیگری هم‌چون اولدوز و کلاغ‌ها، کوراوغلو، پسرک لبوفروش و... را نوشت که در روشنگری نوجوانان و جوانان علیه فقر و ستم در رژیم شاه، نقش مؤثری داشت.
روح اعتراض به دیکتاتوری سلطنتی
صمد بهرنگی در شیوه آموزشی و مضمون قصه‌های خود تلاش می‌کرد روح اعتراض به دیکتاتوری سلطنتی حاکم بر ایران را در کودکان و دانش‌آموزانش پرورش دهد. کودکان را به‌ویژه تشویق به مطالعه می‌کرد و هر چه از جذابیت و روش‌های دوست داشتنی برای کودکان می‌دانست، در آموزش آنها به‌کار می‌گرفت. صمد بهرنگی به‌ویژه کودکان را تشویق به مطالعه کتاب می‌کرد و به آنها می‌گفت کتاب، می‌تواند یار همیشگی آنها در زندگی باشد. به این وسیله، صمد بهرنگی کودکان را به دنیای آگاهی و آزادی‌خواهی پرواز می‌داد.
صمد بهرنگی به همان کودکان درس می‌داد که زندگی آنها تکرار زندگی معلم خودشان بود. آنان -معلم و کودکان دانش‌آموز- زندگی سختی را تجربه کرده و می‌کردند. زندگی آن کودکان مملو از فقر و فاقه بود. برای همین صمد بهرنگی شاگردانش را مثل خود می‌دانست و از روش برخورد صحیح با آنها آگاه بود.
صمد به‌دریا پیوست
در این دوران بود که ساواک شاه به برخی از فعالیت‌های صمد بهرنگی حساس شد. از این پس تهدیدها آغاز شد و بهرنگی چندین بار مورد توبیخ و تبعید قرار گرفت. با این همه، او به این‌گونه اقدامات ساواک شاه اعتنایی نمی‌کرد و در روحیه سرکش او خللی ایجاد نمی‌شد.
سرانجام صمد بهرنگی در ۱۶شهریور ۱۳۴۷ در رود ارس و در ساحل روستای شام‌گوالیک به‌طرز مشکوکی جان سپرد. جسدش را چند روز بعد در نزدیکی پاسگاه کلاله در چند کیلومتری محل غرق شدنش از آب گرفتند. جنازه او در گورستان امامیه تبریز دفن شده است. ۱۰ روز قبل از غرق شدن بهرنگی، تعدادی از مأموران ساواک شاه به خانه محل سکونت وی هجوم برده و وی را تهدید نموده بودند. حدود یک‌ماه قبل از این حادثه بود که کتاب ماهی سیاه کوچولو بهرنگی چاپ و مورد اقبال مردم ایران واقع شده بود.
قصه‌ها
اولدوز و کلاغ‌ها - پاییز ۱۳۴۵
اولدوز و عروسک سخنگو - پاییز ۱۳۴۶
کچل کفترباز - آذر ۱۳۴۶
پسرک لبوفروش - آذر ۱۳۴۶
افسانه محبت - زمستان ۱۳۴۶
ماهی سیاه کوچولو - تهران، مرداد ۱۳۴۷
پیرزن و جوجه طلایی‌اش – ۱۳۴۷
یک هلو هزار هلو
۲۴ساعت در خواب و بیداری
کوراوغلو و کچل حمزه
تلخون و داستان‌های دیگر - ۱۳۴۲(شامل ۱۰داستان: تلخون، بی‌نام، عادت، پوست نارنج، قصه آه، آدی و بودی، به‌دنبال فلک، بز ریش‌سفید، گرگ و گوسفند، موش گرسنه)
کلاغ‌ها، عروسک‌ها و آدم‌ها
دومرول
کتاب و مقاله
کند و کاو در مسائل تربیتی ایران - تابستان ۱۳۴۴
الفبای فارسی برای کودکان آذربایجان
فولکلور و شعر
افسانه‌های آذربایجان(ترجمه فارسی) - جلد ۱ - اردیبهشت ۱۳۴۴
افسانه‌های آذربایجان(ترجمه فارسی) - جلد ۲ - تهران، اردیبهشت ۱۳۴۷
تاپما جالار، قوشما جالار(مثل‌ها و چیستان‌ها) - بهار ۱۳۴۵
پاره پاره(مجموعه شعر از چند شاعر ترک) - تیر ۱۳۴۲
مجموعه مقاله‌ها
انشا و نامه‌نگاری برای کلاس‌های ۲ و ۳ دبستان
آذربایجان در جنبش مشروطه
ترجمه‌ها
ما الاغ‌ها! - عزیز نسین - پاییز ۱۳۴۴
دفتر اشعار معاصر از چند شاعر فارسی زبان
خرابکار(قصه‌هایی از چند نویسنده ترک زبان)
کلاغ سیاهه - مامین سیبیریاک(و چند قصه دیگر برای کودکان)
