کشورهای اوپک حدود دوسوم ذخایر نفتی جهان را در اختیار دارند. این سازمان ۳۰ میلیون و ۳۶۵ هزار بشکه نفت جهان را در روز صادر می‌کنند. این ذخایر و صادرات، متعلق به 12کشور نفت خیز جهان است که در سازمانی با نام اوپک گرد آمده‌اند.
اوپک در سپتامبر سال 1960 در کنفرانس بغداد توسط کشورهای ایران، کویت، عربستان سعودی، عراق و ونزوئلا پایه‌گذاری شد. سایر اعضا اوپک بعدا’ به این پنچ کشور مؤسس پیوستند. اوپک در حالی پایه‌گذاری شد که بازار بین‌المللی نفت تحت سلطه کامل شرکتهای فراملیتی بود. این شرکتها بدون مشورت با کشورهای تولیدکننده نفت، قیمت نفت را پایین می‌آوردند.
اوپک در سال 1968 ’اعلامیه سیاست نفتی در کشورهای عضو’ را منتشر کرد. در این اعلامیه بر حق بلامنازع کشورها بر اعمال دائمی حق حاکمیت آنها بر منابع طبیعی خود برای توسعه منافع ملی‌شان تأکید شده بود. مقر اوپک درپنج سال اول فعالیت آن در ژنو، سوئیس بود اما در اول سپتامبر سال 1965 به وین پایتخت اتریش، انتقال یافت. اعضای فعلی اوپک عبارتند از:
عربستان، کویت، ایران، عراق، ونزوئلا، قطر، لیبی، امارات متحده عربی، الجزایر، نیجریه، آنگولا و اکوادور. حق عضویت در اوپک سالانه ۵ میلیون دلار است و تنها کشورهای صادر‌کننده نفت می‌توانند عضو این سازمان باشند.
آیا اوپک توانسته چنین نقشی را ایفا کند و حضور پررنگی را در این زمینه داشته باشد؟
نقش اوپک
در دهه 1970 با تغییر ساختار بازار نفت و بحران جنگ اعراب و اسرائیل، نقش اوپک پر رنگ‌تر شد، در این دهه اوپک کنترل صنعت نفت کشورهای عضو را در دست گرفت و نقش خود را در قیمت‌گذاری نفت و کنترل بازار نفت پیدا کرد. در این دهه دو بحران در بازار نفت ایجاد شد. یکی تحریم نفتی کشورهای غربی توسط کشورهای عرب نفت خیز و دیگری وقوع انقلاب در ایران در 1979. در آغاز دهه 1980 به‌دلیل و قوع انقلاب ایران، دومین تولیدکننده نفت اوپک، قیمت به یکباره افزایش یافت. در سال 1986 سومین بحران، بازار نفت را فرا گرفت و قیمتها کاهش شدیدی یافت. در این دوران اعضای اوپک به این نتیجه رسیدند که برای افزایش کنترل خود بر بازار باید همکاری نزدیکتری با یکدیگر داشته باشند. در آغاز دهه 1990 اوپک برای کنترل بازار نفت اقدام به افزایش سطح تولید خود کرد و همین موضوع سبب شد تا قیمتها در سطح متعادل تری قرار گیرد. تا سال 1998 قیمت در سطح ثابتی قرار داشت تا این‌که بحران اقتصادی کشورهای جنوب شرقی آسیا روی داد. در این شرایط اوپک و چند کشور غیرعضو با افزایش سطح تولید بازار نفت را تعدیل کردند. در این دهه بیشتر شرکتهای نفتی جهان با یکدیگر ادغام شدند و پیشرفتهای زیادی در زمینه استخراج و کشف نفت به وجود آمد. در سال 2005 اوپک 41 و 7دهم درصد از تولید نفت جهان را به خود اختصاص داد.
از دهه 1970 سهم اوپک در بازارهای جهانی در حال تنزل بود. این سهم از 65 درصد در 1973 به 62 درصد در 1978 کاهش یافت. پس از حذف نفت ایران در 1979 به‌دنبال انقلاب، بحران نفتی جدیدی به وجود آمد و به شوک قیمتها در بازار دامن زد. قیمت هر بشکه نفت از 13 دلار به 34 دلار افزایش یافت. با افزایش قیمت، تولید کشورهای نفت خیز که عضو اوپک نبودند افزایش یافت... این موضوع از وزن اوپک کاست. افزایش قیمت نفت در کوتاه مدت درآمد اعضای اوپک را افزایش داد امادر درازمدت کاهش سهم اوپک در تولید جهانی نفت را در پی داشت. این حاصل تغییر ساختار بازار از دوره کمبود به مازاد عرضه بود. واقعه گروگانگیری هم تأثیر زیادی بر موقعیت اوپک در این سالها داشت. در دسامبر سال ۱۹۷۵، در اجلاس اوپک در وین. گروگان‌گیرها به فرماندهی کارلوس، وزرا و هیأتهای نمایندگی کشورهای اوپک و کارمندان دبیرخانه را که حدود ۷۰ نفر می‌شدند، به‌گروگان گرفتند. آنها بعد از ۲۴ ساعت کارکنان دبیرخانه را آزاد کردند و تمام وزرای نفت و هیأتهای همراهشان را با هواپیما، به الجزایر منقل کردند. بالاخره با با میانجیگری الجزایر همه گروگانها آزاد شدند.
در سالهای 1970، دو واقعه مهم باعث جهش قیمت نفت شد. یکی تحریم نفتی اعراب در سال 1973 و دیگری وقوع انقلاب ایران در سال 1979. اوپک در اجلاس سران کشورها و دولتها در الجزایر در سال 1975 اهداف خود را گسترش داد. این اجلاس به بن‌بستی که کشورهای فقیر در آن گرفتار آمده‌اند پرداخت و خواستار عصری نوین از همکاری در روابط بین‌الملل برای توسعه منافع اقتصادی و ثبات جهانی شد. این اجلاس به ایجاد صندوق توسعه بین‌المللی در سال 1976 منجر گردید.
در سالهای 1380، قیمت نفت به بالاترین سطح رسید و سپس رو به کاهش نهاد و با اشباع شدن بازار و رو آوردن مصرف‌کنندگان به سوختهای دیگر سقوط کرد. سهم اوپک در بازار نفت به‌شدت کاهش یافت و درآمد آن به یک سوم زمان اوج قیمتها رسید. بسیار از کشورهای عضو اوپک دچار مشکلات شدید اقتصادی شدند.
ارگانهای اوپک
1_ کنفرانس اوپک:
از هیأت نمایندگی کشورهای عضو تشکیل می‌شود و عالیترین مرجع اوپک است. اعضای هیأتهای نمایندگی هر کشور به‌ریاست وزیر نفت آن کشور می‌باشد. این کنفرانس هر سال دو گردهمایی عادی (اواسط و پایان سال) برگزار می‌کند، اما بر حسب ضرورت نشستهای فوق‌العاده نیز تشکیل می‌دهد. همچنین کمیته‌های وزیران که زیرمجموعه کنفرانس می‌باشند، از سه وزیر یا بیشتر تشکیل می‌شود که جدا از کنفرانس گردهم می‌آیند و توصیه‌های خود را به کنفرانس تسلیم می‌کنند.
2_ هیأت عامل:
شامل مدیران و معاونین وزرای کشورهای عضو است. اعضای هیأت عامل به پیشنهاد کشورهای عضو و با تأیید کنفرانس برای دو سال تعیین می‌شوند.
وظایف هیأت عامل اساساً اجرایی است و شامل اداره امور سازمان، اجرای قطعنامه و انجام تصمیمات کنفرانس و تهیه پیش‌نویس برنامه گردهمایی کنفرانس می‌باشد. همچنین این شورا بودجه سازمان را تعیین و برای تصویب به کنفرانس ارسال می‌کند.
3. دبیرخانه:
اما سومین ارکان اوپک، دبیرخانه است. دبیرخانه توسط دبیرکل اداره می‌شود. دبیرکل از کشورهای عضو به‌صورت نوبه‌ای و برای دوره یک ساله منصوب می‌شود. انتخاب دبیرکل به ترتیب حروف الفبا بوده و کشورهایی که بعد از به وجود آمدن اوپک عضو شده‌اند نیز در این ترتیب الفبایی قرار گرفته‌اند. وظایف دبیرکل شامل اجرا و تنظیم کار کنفرانس است. بنابراین وظایف دبیرکل می‌تواند شامل میانجیگری و مصالحه میان وزیران اوپک هم باشد.
4. هیأت کمیسیون اقتصادی:
اما چهارمین ارکان اوپک هیأت کمیسیون اقتصادی است. کلیه کارهای تحلیلی پیش از هر کنفرانس به‌وسیله‌این گروه تنظیم می‌شود و عملکرد آن بر تحقیق و ذخایر تحلیلی دبیرخانه اوپک تکیه دارد.
اوپک کی و چگونه تشکیل شد؟ اهداف و وظایف آن چیست؟ نقش و وزن آن در سطح بین‌المللی چقدر است؟
شکل‌گیری اوپکاوپک در سپتامبر سال 1960 در کنفرانس بغداد توسط کشورهای ایران، کویت، عربستان سعودی، عراق و ونزوئلا پایه‌گذاری شد. سایر اعضا اوپک بعدا’ به این پنچ کشور مؤسس پیوستند. اوپک در حالی پایه‌گذاری شد که بازار بین‌المللی نفت تحت سلطه کامل شرکتهای فراملیتی بود. این شرکتها بدون مشورت با کشورهای تولیدکننده نفت، قیمت نفت را پایین می‌آوردند.
اوپک در سال 1968 ’اعلامیه سیاست نفتی در کشورهای عضو’ را منتشر کرد. در این اعلامیه بر حق بلامنازع کشورها بر اعمال دائمی حق حاکمیت آنها بر منابع طبیعی خود برای توسعه منافع ملی‌شان تأکید شده بود. مقر اوپک درپنج سال اول فعالیت آن در ژنو، سوئیس بود اما در اول سپتامبر سال 1965 به وین پایتخت اتریش، انتقال یافت. اعضای فعلی اوپک عبارتند از:
عربستان، کویت، ایران، عراق، ونزوئلا، قطر، لیبی، امارات متحده عربی، الجزایر، نیجریه، آنگولا و اکوادور. حق عضویت در اوپک سالانه ۵ میلیون دلار است و تنها کشورهای صادر‌کننده نفت می‌توانند عضو این سازمان باشند.
هدف اصلی اوپک
مطابق اساسنامه آن، هماهنگی و یکپارچه‌سازی سیاستهای نفتی کشورهای عضو، تعیین بهترین راه برای تأمین منافع آنها و طراحی شیوه‌هایی برای تضمین ثبات نفت در بازار بین‌المللی است.آیا اوپک توانسته چنین نقشی را ایفا کند و حضور پررنگی را در این زمینه داشته باشد؟
نقش اوپک
در دهه 1970 با تغییر ساختار بازار نفت و بحران جنگ اعراب و اسرائیل، نقش اوپک پر رنگ‌تر شد، در این دهه اوپک کنترل صنعت نفت کشورهای عضو را در دست گرفت و نقش خود را در قیمت‌گذاری نفت و کنترل بازار نفت پیدا کرد. در این دهه دو بحران در بازار نفت ایجاد شد. یکی تحریم نفتی کشورهای غربی توسط کشورهای عرب نفت خیز و دیگری وقوع انقلاب در ایران در 1979. در آغاز دهه 1980 به‌دلیل و قوع انقلاب ایران، دومین تولیدکننده نفت اوپک، قیمت به یکباره افزایش یافت. در سال 1986 سومین بحران، بازار نفت را فرا گرفت و قیمتها کاهش شدیدی یافت. در این دوران اعضای اوپک به این نتیجه رسیدند که برای افزایش کنترل خود بر بازار باید همکاری نزدیکتری با یکدیگر داشته باشند. در آغاز دهه 1990 اوپک برای کنترل بازار نفت اقدام به افزایش سطح تولید خود کرد و همین موضوع سبب شد تا قیمتها در سطح متعادل تری قرار گیرد. تا سال 1998 قیمت در سطح ثابتی قرار داشت تا این‌که بحران اقتصادی کشورهای جنوب شرقی آسیا روی داد. در این شرایط اوپک و چند کشور غیرعضو با افزایش سطح تولید بازار نفت را تعدیل کردند. در این دهه بیشتر شرکتهای نفتی جهان با یکدیگر ادغام شدند و پیشرفتهای زیادی در زمینه استخراج و کشف نفت به وجود آمد. در سال 2005 اوپک 41 و 7دهم درصد از تولید نفت جهان را به خود اختصاص داد.
در سراسر دهه 1970 اوپک به تسلط خود بر بازار نفت ادامه داد. اما در پایان سال 1980 چشم‌انداز اوضاع تغییر کرد. این تغییر چه بود؟
سهم اوپک در بازارهای جهانیاز دهه 1970 سهم اوپک در بازارهای جهانی در حال تنزل بود. این سهم از 65 درصد در 1973 به 62 درصد در 1978 کاهش یافت. پس از حذف نفت ایران در 1979 به‌دنبال انقلاب، بحران نفتی جدیدی به وجود آمد و به شوک قیمتها در بازار دامن زد. قیمت هر بشکه نفت از 13 دلار به 34 دلار افزایش یافت. با افزایش قیمت، تولید کشورهای نفت خیز که عضو اوپک نبودند افزایش یافت... این موضوع از وزن اوپک کاست. افزایش قیمت نفت در کوتاه مدت درآمد اعضای اوپک را افزایش داد امادر درازمدت کاهش سهم اوپک در تولید جهانی نفت را در پی داشت. این حاصل تغییر ساختار بازار از دوره کمبود به مازاد عرضه بود. واقعه گروگانگیری هم تأثیر زیادی بر موقعیت اوپک در این سالها داشت. در دسامبر سال ۱۹۷۵، در اجلاس اوپک در وین. گروگان‌گیرها به فرماندهی کارلوس، وزرا و هیأتهای نمایندگی کشورهای اوپک و کارمندان دبیرخانه را که حدود ۷۰ نفر می‌شدند، به‌گروگان گرفتند. آنها بعد از ۲۴ ساعت کارکنان دبیرخانه را آزاد کردند و تمام وزرای نفت و هیأتهای همراهشان را با هواپیما، به الجزایر منقل کردند. بالاخره با با میانجیگری الجزایر همه گروگانها آزاد شدند.
اوپک در تاریخچه خود با نوسانات زیادی در بازار جهانی روبه‌رو شده است اما دو جهش مهم آثار و پیامدهای جدی بین‌المللی داشت؟
دو جهش مهم اوپکدر سالهای 1970، دو واقعه مهم باعث جهش قیمت نفت شد. یکی تحریم نفتی اعراب در سال 1973 و دیگری وقوع انقلاب ایران در سال 1979. اوپک در اجلاس سران کشورها و دولتها در الجزایر در سال 1975 اهداف خود را گسترش داد. این اجلاس به بن‌بستی که کشورهای فقیر در آن گرفتار آمده‌اند پرداخت و خواستار عصری نوین از همکاری در روابط بین‌الملل برای توسعه منافع اقتصادی و ثبات جهانی شد. این اجلاس به ایجاد صندوق توسعه بین‌المللی در سال 1976 منجر گردید.
در سالهای 1380، قیمت نفت به بالاترین سطح رسید و سپس رو به کاهش نهاد و با اشباع شدن بازار و رو آوردن مصرف‌کنندگان به سوختهای دیگر سقوط کرد. سهم اوپک در بازار نفت به‌شدت کاهش یافت و درآمد آن به یک سوم زمان اوج قیمتها رسید. بسیار از کشورهای عضو اوپک دچار مشکلات شدید اقتصادی شدند.
اوپک به‌عنوان سازمانی با قدمت بیش از 50سال از چه ارگانهایی تشکیل شده و چطور اداره می‌شود؟
این سازمان دارای 4ارگان اصلی است، با این ارگانها آشنا شویم:ارگانهای اوپک
1_ کنفرانس اوپک:
از هیأت نمایندگی کشورهای عضو تشکیل می‌شود و عالیترین مرجع اوپک است. اعضای هیأتهای نمایندگی هر کشور به‌ریاست وزیر نفت آن کشور می‌باشد. این کنفرانس هر سال دو گردهمایی عادی (اواسط و پایان سال) برگزار می‌کند، اما بر حسب ضرورت نشستهای فوق‌العاده نیز تشکیل می‌دهد. همچنین کمیته‌های وزیران که زیرمجموعه کنفرانس می‌باشند، از سه وزیر یا بیشتر تشکیل می‌شود که جدا از کنفرانس گردهم می‌آیند و توصیه‌های خود را به کنفرانس تسلیم می‌کنند.
2_ هیأت عامل:
شامل مدیران و معاونین وزرای کشورهای عضو است. اعضای هیأت عامل به پیشنهاد کشورهای عضو و با تأیید کنفرانس برای دو سال تعیین می‌شوند.
وظایف هیأت عامل اساساً اجرایی است و شامل اداره امور سازمان، اجرای قطعنامه و انجام تصمیمات کنفرانس و تهیه پیش‌نویس برنامه گردهمایی کنفرانس می‌باشد. همچنین این شورا بودجه سازمان را تعیین و برای تصویب به کنفرانس ارسال می‌کند.
3. دبیرخانه:
اما سومین ارکان اوپک، دبیرخانه است. دبیرخانه توسط دبیرکل اداره می‌شود. دبیرکل از کشورهای عضو به‌صورت نوبه‌ای و برای دوره یک ساله منصوب می‌شود. انتخاب دبیرکل به ترتیب حروف الفبا بوده و کشورهایی که بعد از به وجود آمدن اوپک عضو شده‌اند نیز در این ترتیب الفبایی قرار گرفته‌اند. وظایف دبیرکل شامل اجرا و تنظیم کار کنفرانس است. بنابراین وظایف دبیرکل می‌تواند شامل میانجیگری و مصالحه میان وزیران اوپک هم باشد.
4. هیأت کمیسیون اقتصادی:
اما چهارمین ارکان اوپک هیأت کمیسیون اقتصادی است. کلیه کارهای تحلیلی پیش از هر کنفرانس به‌وسیله‌این گروه تنظیم می‌شود و عملکرد آن بر تحقیق و ذخایر تحلیلی دبیرخانه اوپک تکیه دارد.
