هزاران سال است که مردم ساکن سرزمین ایران، مراسم شب یلدا، بلندترین شب سال را طی مراسم و آیینهای خاصی برگزار می‌کنند.
یلدا ریشه در سنتهای اصیل ایرانی دارد و قدمت آن به عهد باستان می‌رسد. ایرانبان در این شب، گردهم آمده و با خوردن آجیل مخصوص شب چله و انار و هندوانه و شیرینی و میوه‌های گوناگون دیگر، شب را به‌سر کرده و به پیشواز خورشید جهانتاب می‌روند، و این نشانه‌یی است از غلبه محتوم نور بر تاریکی.
شب اول دیماه، یعنی اولین شب زمستان، ازقدیم به نام یلدا معروف شده است، اما درباره وجه تسمیه آن می‌گویند که یلدا کلمه‌یی سریانی است که به‌معنای میلاد، و ولادت، و به روایتی زمان ولادت حضرت عیسی مسیح هم هست.
در فارسی، شب یلدا به شبی می‌گویند که از آن شب، درازتر نباشد و آن، شب آخر پاییز و شب اول زمستان است. شب اول دیماه که شب اول چله و درازترین شبها و قریب ۱۴ساعت است.
آداب و رسوم خاص شب یلدا، در سراسر ایران، تقریباً در شکلهای مشابهی برگزار می‌شود. از آن‌جایی که شب و تیرگی از دیرباز در فرهنگ ایران، یادآور نحوست بوده است، مردم برای مقابله با نحوست تیرگی، در این شب تا صبح به جشن و پایکوبی می‌پرداختند.
اسناد و شواهد تاریخی، اینطور می‌گویند که یلدا از زمانهای بسیار کهن و دوران آیین مهر در بین مردم ایران رسم بوده است و در آن زمان شب یلدا شب تولد مهر، فرشته مقدس آیین میترا بوده است. از قرن چهارم میلادی به بعد شب یلدا درهمان شب میلاد مسیح قرار داده شده است. و درشعر شاعران و کلام گویندگان ایرانی هم این رابطه بین یلدا و تولد حضرت مسیح علیه‌السلام آمده است، . مثلاًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًً امیر معزی نیشابوری اینطور سروده:
ایزد دادار مهر و کین، تو گویی
از شب قدر آفرید و ازشب یلدا
زانکه به مهرت بود تقرب مؤمن
زانکه به کینت بود تفاخر ترسا
یعنی درابتدا شب تولد مهر بوده است، و بعداز ظهور حضرت عیسی علیه‌السلام، این اعتقاد در مورد یلدا با میلاد آن حضرت بهم آمیخته شده است.
جالب این است که مهر درزبان فارسی، هم به‌معنی مهربانی و هم به‌معنی خورشید است و پیام حضرت عیسی علیه‌السلام هم محبت و مهر بوده است.
جالب این است که مهر درزبان فارسی، هم به‌معنی مهربانی و هم به‌معنی خورشید است و پیام حضرت عیسی علیه‌السلام هم محبت و مهر بوده است.
اما در مورد میوه‌های شب یلدا هم خوب است که بگوییم که چرا میوه‌های خاصی نظیر هندوانه و انار درشب یلدا مصرف می‌شود؟ درشب یلدا میوه‌هایی را مصرف می‌کردند که درتابستان وپاییز، فراوان است و دراین فصل که زمستان شروع می‌شود این میوه‌ها دیگر وجود ندارند.
عامه مردم ایران عقیده‌داشتند که اگر در شب چله از این میوه‌ها روی کرسی بچینند و بخورند ازبیماریهای فصل زمستان تا آمدن دوباره میوه در امان خواهند بود. این نظیر عقیده‌ای است که ایرانیان قدیم داشتند که در ایام مهرگان اگر کسی قدری انار بخورد و گلاب بو کند آفات بسیاری از او دور خواهد بود.
یوسف روز به چاه شب یلدا بینیم
گر شبی خیمه فکنده‌ست غمین ننشینیم
صبح تابان رهایی ندمد بی‌پیکار
خیز تا این شب بیداد و ستم برچینیم
خیز تا این شب بیداد و ستم برچینیم
وندرو روشنی چهره فردا بینیم
این شب تیره‌ی یلدای ستم ذوب شود
گر ره وصل به خورشید فدا بگزینیم
شب نیارد که بجان و تن ما چیره شود
زان که دلبسته‌ی مهریم و مهرآئینیم
گر زمستان گذرد با شب و کولاک و تگرگ
ما بهاریم پر از مریم و پر نسرینیم
تلخ‌وار ار گذرد شب پر مرگ و پر بیم
ما بشارت ده یک زندگی شیرینیم
